Portal psychologiczny: Instytut Psychologii Zdrowia
Czytelnia

Domowi Detektywi - ocena realizacji programu

Krzysztof Bobrowski

Rok:
Wydawnictwo:
Miejsce wydania:

Chciałbym przedstawić Czytelnikom najważniejsze informacje o realizacji upowszechnianego w kraju programu profilaktyki alkoholowej pt. "Program Domowych Detektywów". Jest on przeznaczony dla uczniów klas czwartych i piątych szkoły podstawowej oraz ich opiekunów: rodziców, wychowawców i pedagogów szkolnych. Wcześniej znana była jedynie charakterystyka przebiegu programu w kilkunastu klasach, głównie piątych, ze szkół w Warszawie.

Od początku 2000 roku program upowszechniano w różnych środowiskach: w małych i dużych miastach, w środowiskach wiejskich, w klasach czwartych i piątych, czasem także w klasach szóstych. W związku z tym wręcz pasjonujące było dla nas pytanie, czy program w tych bardzo różnorodnych warunkach będzie realizowany z podobnym powodzeniem, jak w Warszawie? Czy zostanie utrzymana odpowiednia jakość realizacji programu? Zanim jednak przedstawię te dane - kilka słów o samym programie.

Zawartość programu


Głównym celem programu jest opóźnienie momentu inicjacji alkoholowej, a jeśli już miała ona miejsce - ograniczenie częstości picia alkoholu przez młodych ludzi. Na rutynową realizację PDD, trwającą łącznie około 10 tygodni, składa się kilka podstawowych elementów. Program rozpoczyna spotkanie dla rodziców organizowane w szkole, którego celem jest uzyskanie akceptacji rodziców dla propozycji przeprowadzenia programu. Zgoda (lub brak sprzeciwu) ze strony rodziców umożliwia nauczycielowi rozpoczęcie realizacji kolejnych elementów programu.

W klasie uczniowie wybierają liderów, którzy następnie są przygotowywani przez nauczyciela do prowadzenia fragmentów zajęć profilaktycznych w klasie i zachęcania swoich kolegów do aktywnego udziału w programie.

Część szkolna i domowa programu są ze sobą ściśle powiązane. Zajęcia prowadzone przez nauczyciela i liderów wprowadzają uczniów w tematykę kolejnych czterech zeszytów przeznaczonych do wspólnej pracy Domowych Drużyn, tworzonych przez uczniów i rodziców (lub innych dorosłych opiekunów). Domowe Drużyny czytają każdy zeszyt, wykonują opisane w nim zadania, a następnie wypełniają dołączoną do zeszytu Kartę Wyników. Potwierdza ona wykonanie zadań przez Drużynę i przekazywana jest przez ucznia nauczycielowi. Część domowa programu ma ułatwić rodzicom rozmowy z dziećmi na tematy związane z piciem alkoholu i wzmocnić takie zachowania i postawy rodziców, które mogą potencjalnie chronić dzieci i ograniczyć próby sięgania po alkohol.

Program kończy Wieczór Jasia i Małgosi - spotkanie uczniów, rodziców, nauczycieli i zaproszonych gości. Uczniowie organizują dla gości zabawy, prezentują prace związane z treścią programu, jakie przygotowali specjalnie na tę okazję w trakcie zajęć w klasie. Jeśli kilka klas z określonej szkoły uczestniczy w programie, wtedy zalecana jest wspólna realizacja przynajmniej części Wieczoru Jasia i Małgosi.

Pomyślna realizacja programu w dużej mierze zależy od zaangażowania uczniów i rodziców. Dlatego motywowanie do udziału w programie obecne jest zarówno w spotkaniu z rodzicami jak i w zajęciach w klasie czy pracy Domowych Drużyn (Karty Wyników). Temu celowi służy także przygotowanie drobnych upominków dla uczniów, którzy potwierdzili realizację zadań przez swoje Domowe Drużyny. Rolę szkolnych koordynatorów programu pełnią zwykle szkolni koordynatorzy.

Upowszechnianie programu


Oferta realizacji programu adresowana jest przede wszystkim do samorządów lokalnych. Obejmuje dystrybucję materiałów niezbędnych do realizacji programu i prowadzenie 8-godzinnych szkoleń dla kilkunastoosobowych grup nauczycieli i pedagogów szkolnych. Nasi lokalni partnerzy zajmują się organizacją szkoleń: m.in. rekrutacją uczestników, informowaniem ich o celach i założeniach programu, przygotowaniem odpowiedniego miejsca na szkolenie, itp.

Szkolenia prowadzone są według określonego programu przez zespół osób z naszej Pracowni oraz współpracującą z nami kilkunastoosobową kadrę instruktorów. Jej trzon stanowi grupa absolwentów Podyplomowego Studium - "Profesjonalnej Szkoły Profilaktyki Szkolnej i Rodzinnej" o dużym praktycznym doświadczeniu w prowadzeniu różnego typu działań profilaktycznych, a w tym szkoleń dla nauczycieli. Wypracowany został system przygotowań instruktorów do prowadzenia szkoleń, obejmujący także etap bezpośrednich doświadczeń w realizacji programu.

Kadra instruktorów odegrała bardzo ważną rolę w upowszechnianiu programu organizując pierwsze grupy szkoleniowe w różnych miejscach w kraju i pośrednicząc w kontaktach z lokalnymi samorządami. Grupa instruktorów jest otwarta - w różnych miejscach w kraju aktywnie poszukujemy osób posiadających duże doświadczenie w prowadzeniu szkoleń i odpowiednie uprawnienia w tym zakresie, które mogłyby przygotowywać nauczycieli do prowadzenia naszego programu.

Jakość rutynowych realizacji programu


W okresie od stycznia 2000 roku do kwietnia 2001 roku przeprowadzono szkolenia 50 grup nauczycieli i pedagogów szkolnych. Dane potwierdzające realizację programu uzyskano z 33 grup szkoleniowych.

Trzy podstawowe wskaźniki jakości realizacji i odpowiadające im minimalne standardy (wymienione niżej) zostały określone na podstawie wyników badań przeprowadzonych w 1998 roku, poprzedzających szersze upowszechnianie programu. Stwierdzono w nich związek pomiędzy jakością realizacji a skutecznością oddziaływań profilaktycznych (2). Odpowiadające poszczególnym podstawowym wskaźnikom standardy realizacji programu zostały określone na takim poziomie, który wiązał się z potwierdzonymi w badaniach, określonymi efektami oddziaływań: wpływem programu na ograniczenie częstości picia alkoholu przez uczniów, na intencję picia alkoholu w przyszłości, ograniczenie częstości palenia papierosów i szereg innych zmiennych "pośredniczących" (3).

Wskaźniki jakości realizacji programu

Obliczono wartości trzech podstawowych wskaźników jakości realizacji programu, dla grupy uczniów uczestniczących w programie w różnych miejscowościach w kraju. Okazało się, że jakość rutynowych realizacji programu znacznie przewyższała minimalne standardy (ryc. 1), jakie sformułowano przed upowszechnianiem w kraju PDD: spośród uczniów oceniających program (n=7549) 88 proc. było zadowolonych z uczestniczenia w PDD (standard to przynajmniej 60 proc. uczniów). 91 proc. wszystkich uczniów (n=8262) aktywnie uczestniczyło wraz ze swoimi opiekunami w części domowej programu, co potwierdzało oddanie 3 lub 4 Kart Wyników (standard to ponad 80 proc.). Na Wieczór Jasia i Małgosi 66 proc. uczniów przybyło wraz rodzicami lub innym dorosłym opiekunem (standard to przynajmniej 50 proc. uczniów). Należy tutaj podkreślić, że jakość rutynowych realizacji znacznie przewyższała poziom charakteryzujący grupę klas badanych przed upowszechnianiem programu w Warszawie (2). Daje to nadzieję, że program nadal przynosi wymierne efekty, podobne do zidentyfikowanych w badaniach jego skuteczności (3).

Dobrej jakości realizacji programu towarzyszyły wysokie oceny ze strony pedagogów. Średnia ocena zadowolenia koordynatorów z udziału w realizacji programu wyniosła 4,6 pkt. Wszyscy koordynatorzy w swoich ocenach wykorzystywali jedynie dwie najwyższe kategorie z pięciopunktowej skali: byli "bardzo zadowoleni" lub "zadowoleni".

Jakość realizacji programu a poziom klasy


Przede wszystkim problematyczna okazała się jakość realizacji programu w klasach szóstych. Zbyt mało uczniów z tej grupy oddało 3 lub 4 Karty Wyników - 77 proc., a więc poniżej założonego standardu.

Szereg istotnych informacji przyniosło sprawdzenie, czy założone, minimalne standardy zostały spełnione w poszczególnych klasach. Z tej perspektywy można powiedzieć, że w
klasach czwartych realizacja programu przebiegała lepiej, niż w klasach piątych. Większy odsetek klas czwartych (81 proc.) niż piątych (70 proc.) spełniał wszystkie trzy standardy realizacji programu. Także odsetek klas, w których ponad połowa uczniów uczestniczyła wraz z rodzicami w Wieczorze Jasia i Małgosi, był znacząco większy w grupie klas czwartych (85 proc.) niż piątych (76 proc.). Standardy dotyczące zadowolenia uczniów i oddawania Kart Wyników spełniały podobne odsetki klas czwartych i piątych (nie było tu różnic istotnych statystycznie).

Jakość rutynowych realizacji programu a typ środowiska


Porównując grupy klas ze szkół wiejskich i miejskich w zakresie jakości realizacji programu, stwierdzono tylko jedną istotną statystycznie różnicę: w zakresie wielkości odsetka klas, w których spełniony został standard dotyczący zadowolenia uczniów z udziału w programie. W przypadku szkół wiejskich odsetek takich klas był większy i wynosił 99 proc., a w grupie szkół miejskich - 93 proc. klas.

W analizach uwzględniających typ miejscowości wyróżniane były także dwie subkategorie:
"duże miasto" (powyżej 100 tysięcy mieszkańców) oraz "małe miasto" (pozostałe miasta). Realizacja standardów okazała się podobna w obu tych środowiskach i wyróżnianie ich nie zmieniło w niczym istotnym zarysowanego powyżej obrazu wyników.

Problemy w pomyślnej realizacji programu


Ogólnie dobra jakość rutynowych realizacji nie oznaczała wcale, że we wszystkich klasach program przebiegał pomyślnie i bez większych przeszkód. W ponad 1/5 klas przynajmniej jeden ze standardów realizacji nie został spełniony. Najczęściej występujący problem w tym zakresie to zbyt niska frekwencja rodziców podczas spotkania określanego jako Wieczór Jasia i Małgosi. Co o tym decydowało? Mogły to być niedociągnięcia w organizacji tego spotkania: np. zbyt późne zawiadomienie rodziców o jego terminie, nie przekazanie specjalnych zaproszeń dla rodziców na Wieczór - co przewiduje program, itp. Z Wieczorem Jasia i Małgosi związane były jeszcze inne problemy. Stwierdzono, w przypadku 13 klas realizację niezgodną z założeniami programu. Wypowiedzi koordynatorów na ten temat sugerowały, że problem wynikał z opóźnionego rozpoczęcia w tych klasach realizacji programu. Mogło to być następstwem opóźnienia w uruchamianiu programu albo, co wydaje się bardziej prawdopodobne, zbyt późnego terminu prowadzenia szkoleń, poprzedzających rozpoczęcie programu. Wszystkie klasy charakteryzujące się tego typu problemami realizowały program wiosną. Harmonogram programu realizowanego w drugim semestrze mogą zakłócać takie specyficzne okoliczności, jak ferie wiosenne, czy zaabsorbowanie nauczycieli bliskim końcem roku szkolnego.

Wnioski


  • Wyniki badań wskazują na bardzo dobrą jakość monitorowanych rutynowych realizacji Programu Domowych Detektywów. Warto więc w dalszym ciągu upowszechniać program w różnych miejscach w kraju.
  • Program z powodzeniem może być realizowany w różnych środowiskach: w szkołach wiejskich, w małych i dużych miastach, zarówno w klasach czwartych jak i piątych. Nie powinien natomiast być realizowany w klasach szóstych z powodu znacznie gorszej, niż w młodszych klasach, jakości realizacji.
  • Wiosenne szkolenia przygotowujące nauczycieli i pedagogów do realizacji programu należy prowadzić odpowiednio wcześnie, w takich terminach, aby nie utrudniało to pełnej realizacji programu do końca roku szkolnego.
  • Wartość uzyskanych wyników obniża brak danych na temat realizacji programu z 1/4 grup szkoleniowych oraz fakt zbierania danych przez wychowawców i koordynatorów. Były to osoby zaangażowane w realizację programu, a nie chłodni, "zewnętrzni" ewaluatorzy.

Dociekliwym Czytelnikom polecam artykuł szczegółowo prezentujący wyniki badań rutynowych realizacji Programu Domowych Detektywów (Alkoholizm i Narkomania, 2001 t. 14, Nr.4).


    Artykuł opublikowano w miesięczniku "Remedium". Szczegółowa bibliografia dostępna jest u Autora.



logo-z-napisem-białe