Andrzej Augustynek

Istotnym, koniecznym, ale i niewystarczającym czynnikiem w psychoterapii jest powstanie specyficznej relacji interpersonalnej między pacjentem a terapeutą. Zazwyczaj w kontakcie lekarza z chorym rola tego pierwszego polega na postawieniu diagnozy i wykonaniu lub zleceniu odpowiednich metod leczniczych. Rola pacjenta ogranicza się na ogół do udzielania informacji i wykonywania poleceń. Lekarz odpowiednio stosując sugestię może maksymalizować efekt leczenia uzyskując chociażby "efekt placebo" (prowadząc farmakoterapię obserwuje się, że pacjenci często uważają lek zagraniczny za skuteczniejszy, mimo że ma on takie same składniki, jak produkowany w kraju. Sugestywne działanie tego leku jest zwykle tym większe, im jest on droższy, trudniej dostępny i mniej znany). Jednak zależność ta może działać i w drugą stronę. Przed paru laty w lekospisie pojawił się nowy farmaceutyk. Z informacji o nim wynikało, że jest to prawdziwa rewelacja. Rzeczywiście - działanie leku było znakomite (zdaniem mojego kolegi psychiatry dr Marka Sternalskiego. Tak działo się do czasu, gdy przeczytał on pracę naukową na temat tego specyfiku. Wynikało z niej, że działanie leku jest bardzo słabe. Zaskoczyło to lekarza, gdyż jego doświadczenia w tym zakresie były inne. Dlatego też stosował ten lek dalej. Niemniej jego skuteczność gwałtownie zmalała. Istotna była tu wiara terapeuty w lek. Przepisując go pacjentom i informując o jego działaniu robił to inaczej przed i po przeczytaniu doniesienia.

W psychoterapii rozkład aktywności jest odmienny. Pacjent musi sam określić przyczyny swoich trudności. Psychoterapeuta może jedynie go do tego zachęcać. Nie zawsze jest to zgodne z oczekiwaniami chorego. Często oczekuje on, że terapeuta rozwiąże za niego problem. A w praktyce musi sam rozwiązywać problemy wyłaniające się podczas nieraz wielomiesięcznego procesu psychoterapii.

Mimo ograniczonej aktywności psychoterapeuta posiada szereg narzędzi do wykonywania swojej pracy. W ich arsenale istotną rolę odgrywa sugestia. Można w toku dialogu terapeutycznego użyć jej między innymi do:

• wytworzenia odpowiedniego nastawienie pacjenta do psychoterapii (np. poprzez skoncentrowaniu jego uwagi na niej i wytworzeniu odpowiedniej motywacji);
  
• redukcji napięcia psychicznego (poprzez sugestie relaksujące);
  
• eliminacji objawu lub wywołania jakiegoś pożądanego stanu czynnościowego (sugestie hipnotyczne);
  
• przeuczenia reakcji niepożądanych.

Czym więc jest sugestia?

We współczesnej literaturze psychiatrycznej i psychologicznej sugestia zeszła nieco na drugi plan. A była ona centralnym pojęciem w psychologii i psychiatrii drugiej połowy XIX wieku. Przy jej pomocy definiowano pojęcia histerii i hipnozy. Już wtedy można było wyróżnić dwie podstawowe tendencje w jej definiowaniu. Pierwsza wiązała sugestywność z zaburzeniami emocjonalnymi. Druga traktowała sugestię jako pewien stan wewnętrzny, będący rezultatem sugerowania, a przejawiający się w zachowaniu pod postacią sugestywności.

Czołowym przedstawicielem pierwszej tendencji był J. Charcot (1886), który twierdził, że najwyraźniejszą cechą osobowości histeryka jest jego nadmierna sugestywność. Skrajny pogląd w tym zakresie reprezentował nasz rodak J. Babiński (1910). Twierdził on, że nadmierna sugestywność jest tożsama z histerią. A obydwa procesy w dużej mierze polegają na mniej lub bardziej świadomej symulacji.

Drugi sposób pojmowania sugestii zapoczątkowali H. Bernheim (1884) i A. Liebeault (1886), którzy twierdzili, że sugestywność jest cechą normalnego człowieka nie mającą nic wspólnego z zaburzeniami psychicznymi. Jednak pogląd o patologicznej naturze sugestywności dominował do lat dwudziestych naszego wieku. Dopiero badania J. Browna z roku 1916 i M. Bleulera z 1925 wykazały, że sugestywność histeryków jest często bardzo niska. Od tego też czasu zaczęła dominować druga tendencja w wyjaśnianiu sugestii. Przykładem takiego stanowiska mogą być poglądy H. Eysencka (1971). Definiuje on sugestywność jako mechanizm gotowości i skłonności do zachowania zgodnego z poleceniem lub z kontekstem sytuacji. Nie istnieją, jego zdaniem, ogólne cechy sugestywności, lecz występują jej trzy odmienne typy.

1. Sugestywność pierwotna - dotyczy czynności motorycznych (ruchowych).
   
2. Sugestywność wtórna - ma charakter wyobrażeniowo - sensoryczny (zmysłowy).
   
3. Sugestywność prestiżu - zachodzi w sytuacji społecznych interakcji.

Eysencka interesował przede wszystkim problem związku sugestywności z innymi cechami osobowości. Po pierwsze czy występuje korelacja sugestywności z inteligencją. Aby to wyjaśnić przebadał 865 mężczyzn i 324 kobiety, nie stwierdzając żadnej zależności w tym zakresie. Następnie podjął zagadnienie sugestywności odmiennych płci oraz wpływu płci sugerującego. Przeprowadził w tym celu badanie w trzech 60 - osobowych grupach (po 30 mężczyzn i 30 kobiet) nie uzyskując istotnych różnic sugestywności pomiędzy mężczyznami i kobietami. Z kolei w grupie, gdzie sugerował mężczyzna, uzyskano najwyższe rezultaty zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet w porównaniu z grupą, gdzie sugestie wypowiadała kobieta. Najniższy wynik otrzymano u badanych z grupy, którym sugestie eksponowano z taśmy magnetofonowej (głos męski).

Eysenck (1971) w kolejnych eksperymentach stwierdził:

• Nie ma korelacji sugestywności z zaburzeniami psychicznymi (w tym także z histerycznymi).
  
• Najbardziej sugestywne są dzieci w wieku od 5 do 8 lat. W późniejszym wieku sugestywność szybko maleje (aż do 15 roku życia. W następnych latach życia stabilizuje się i ponownie spada dopiero po przekroczeniu 50 lat r.ż.).

Analiza semantyczna i psychologiczna pojęcia sugestii

Sugestię można definiować jako nakaz do działania zgodnego z jej treścią (Augustynek, 1989). Zachodzi ścisły związek pomiędzy ilością informacji zawartej w sugestii a wielością sposobów jej realizacji. Im więcej informacji, tym mniejsza swoboda wyboru. Np. sugestię - zdobądź dla mnie ciekawą książkę - można zrealizować różnorodnie. Można ją kupić, pożyczyć, dać własną. Może to być książka beletrystyczna, popularnonaukowa czy też inna. Natomiast sugestia - kup mi ciekawy kryminał - poprzez zwiększenie informacji w niej zawartej, ma znacznie ograniczone możliwości różnorodnego zrealizowania.

W czasie badań prowadzonych pod hipnozą (która bez wątpienia jest rezultatem sugestii) zdarzyło mi się kilka przypadków potwierdzających zależność ilości informacji zawartej w sugestii, a swobodą sposobu jej wykonania. Np. wywoływałem u zahipnotyzowanej halucynacje wzrokowe. Miały być przyjemne i równocześnie możliwe do oceny, czy zostały przyjęte. Pamiętając z wcześniej prowadzonych rozmów, że osoba ta lubi koty, podałem sugestię: "Popatrz, na twoje kolana wskoczył kotek, pogłaszcz go". Badana zareagowała nieoczekiwanie. Gwałtownym ruchem zrzuciła z kolan "zasugerowanego kota". Na pytanie: "Dlaczego to zrobiłaś?" odpowiedziała: "Bo on jest żółty i ma parchy" (jak się później okazało w dzieciństwie widziała sparszywiałego rudego kota). Chcąc opanować negatywną reakcję emocjonalną na podaną sugestię, powiedziałem: "Ależ nie, popatrz uważnie, ten kotek nie jest żółty, jest czarny, ma białe łapki i wąsy, pod brodą białą krawatkę. Znowu wskoczył ci na kolana i mruczy". Tym razem badana bez wahania pogłaskała "fantomowego" kota.

Treść sugestii jest zawsze zwerbalizowana. Najczęściej sugeruje się za pomocą słów (werbalnie). Może być także przekazywana niewerbalnie gestami, mimiką, intonacją głosu lub w formie symbolicznej (np. znaki drogowe). Może być przekazywana wprost lub w postaci zakamuflowanej (metaforycznej). Zawsze zawiera jednak określoną, zwerbalizowaną treść. Jeżeli osoba, do której sugestia została skierowana, nie zrozumie jej treści to ta nie stanie się sugestią.

Sugestią nie są bodźce podprogowe wykorzystywane niekiedy w reklamach (podczas emisji filmowej lub telewizyjnej wyświetla się pojedynczy obraz eksponowany przez około 1/20 sekundy). Oddziaływanie takie ze względu na bardzo krótki czas trwania kodowane jest w pamięci z pominięciem świadomości. Tak powstałe engramy pewnych słów, symboli czy też znaków firmowych mogą być rozpoznawane później jako już znane. Jednakże skąd obiekt ten jest osobie znany lub, dlaczego wywołuje reakcję orientacyjną, dany człowiek nie wie. Wywołuje to zastanowienie zwiększając tym samym prawdopodobieństwo wykonania sugerowanych podprogowo i domyślnie działań. Jednak, powtarzam, nie jest to oddziaływanie sugestią.

W procesie komunikacji interpersonalnej sugestia przybiera wiele form. Może być rozkazem, prośbą, perswazją, dyrektywą, poradą, poleceniem, zakazem, nakazem, zarządzeniem, itd. Nie każda sugestia jest realizowana. Wiele z nich zostaje odrzuconych. Można umownie przyjąć, że istnieje siła nakazu sugestii i reakcja na nią. Siłą nakazu będzie subiektywna ocena sugestii dokonana przez osobę, do której została skierowana. Od tej oceny zależy reakcja na sugestię. Gdy jest pozytywna zostaje przyjęta, gdy negatywna powstaje opór przed jej przyjęciem. Jeżeli opór ten jest mniejszy od siły nakazu zostaje wykonana, gdy większy odrzucona. Reakcja na różne sugestie jest cechą indywidualną. Kształtuje się w zależności od przekonań człowieka, jego postaw, wcześniejszego doświadczenia, autorytetu osoby wypowiadającej sugestię, kontekstu sytuacyjnego, sankcji za nią stojących (lęk przed karą), itd. Ta sama osoba może różnie zareagować na odmienne sugestie wypowiadane przez tę samą osobę (na przykład wspólnego spędzenia popołudnia czy zmiany przekonań politycznych). Różna może być także reakcja na tę samą sugestię w zależności od tego, kto ją wypowiada. Przykładowo na sugestię "podaj mi pióro" inaczej zareagujemy, gdy wypowiada ją nasz szef lub atrakcyjny partner, a inaczej, gdy osoba przez nas lekceważona lub nie lubiana. Dlatego nie można mówić o sugestywności jako względnie trwałym wymiarze osobowości człowieka. Możemy jedynie analizować reakcje na konkretne sugestie wypowiadane w określonym kontekście sytuacyjnym. Jeżeli w tym rozumieniu zdefiniujemy sugestywność, to będzie ona funkcją reakcji na różne sugestie. Natomiast sugerowanie to przekaz sugestii zachodzący w procesie komunikowania lub komunikowania się.

Zrealizowanie lub odrzucenie sugestii powoduje zmianę w reakcjach na kolejne sugestie. I to właśnie było przedmiotem badań omawianych w tym artykule. Chciałem w nich uzyskać odpowiedź na następujące pytanie: Jaki efekt wywoła powtarzanie sugestii w zależności od wyjściowej sugestywności badanego (na przykładzie sugestii hipnotycznych)?

Badania własne

W eksperymencie uczestniczyło 70 studentów II i III roku psychologii UJ (50 kobiet i 20 mężczyzn w wieku 21 - 25 lat). Byli oni w odstępach tygodniowych trzykrotnie poddani indukcji hipnotycznej. Następnie osoby, które podczas trzeciej indukcji przyjęły przynajmniej jedną sugestię specyficzną dla chociażby niskiego stopnia zahipnotyzowania, uczestniczyły w kolejnych siedmiu sesjach hipnotycznych. Osoby niepodatne kończyły swój udział na trzeciej próbie gdyż traciły zainteresowanie badaniem i przeważnie odmawiały dalszego w nim udziału.

Wszystkie sesje odbywały się w tym samym gabinecie, przy użyciu tych samych, podawanych kolejno sugestii. Każdą hipnozę prowadził ten sam hipnotyzer. Każdorazowy jej efekt oceniali przy użyciu tej samej skali zarówno hipnotyzer jak i zahipnotyzowany. Jak się okazało różnice tych ocen były minimalne - hipnotyzowani mieli tendencję do podawanie nieznacznie niższych od hipnotyzera liczby przyjętych przez siebie sugestii; u osób niepodatnych różnica ta wynosiła 12% a u podatnych 3%. Obliczono też korelację pomiędzy ocenami hipnotyzera i hipnotyzowanego. Dla podatnych wynosiła ona r = +0,96, a dla niepodatnych r = +0,81.

Wyjściową sugestywność określała liczba zrealizowanych sugestii podczas pierwszej indukcji hipnozy. Podział badanych na podatnych i niepodatnych dokonywany był natomiast po trzeciej próbie. Następnie w obrębie podatnych (opierając się na wynikach pierwszej indukcji) dokonałem podziału na słabo, umiarkowanie i bardzo sugestywnych. Dalej dla każdej z czterech podgrup obliczyłem średnią arytmetyczną liczby zrealizowanych sugestii w kolejnych próbach.

Wykres 1.


Główne zmiany sugestywności nastąpiły w 2 i 3 próbie. Doszło wtedy do dychotomicznej polaryzacji grupy na osoby zmniejszające i zwiększające sugestywność. Wśród zwiększających sugestywność istotna statystycznie tendencja wzrostu sugestywności utrzymywała się do 6 indukcji, potem stawała się nieistotna.

Wykres 2.


Obliczono też korelację między średnią ilością zrealizowanych sugestii w całej grupie a numerem próby. Wynosi ona r = +0,41 i jest statystycznie istotna.

Otrzymana krzywa zmian sugestywności ma wszystkie cechy krzywej uczenia się. Tym samym zmiany sugestywności można interpretować w kategoriach uczenia (u niepodatnych uczenia się reakcji unikania).

Warto zwrócić uwagę w tym miejscu na fakt, że nisko podatni byli w pierwszej próbie średnio mniej sugestywni niż osoby niepodatne. Dowodzić to może, że pierwszy pomiar sugestywności nie prognozuje zmian sugestywności w kolejnych jej powtórzeniach. Istotna jest natomiast tendencja tych zmian, charakteryzująca się względną stałością.

Podsumowanie

Jak wykazano przyjęcie sugestii wywołuje stopniowe zmniejszenie siły oporu w stosunku do następnych. I odwrotnie, odrzucenie sugestii stopniowo wzmacnia opór na kolejne. Zależy to od stopnia podobieństwa między sugestiami. Im bardziej podobne są do siebie tym większy jest ich interferujący wpływ. Odrzucenie sugestii może spowodować wzrost oporu na podobne do niej często do tego stopnia, że wcześniej przyjęta sugestia nie zostanie już ponownie zrealizowana.

Praktyka życia codziennego dostarcza wielu przykładów potwierdzających wykryte zależności. Odmowa pożyczenia większej sumy pieniędzy prowadzi przeważnie do odrzucenie prośby nawet o dużo mniejszą kwotę. Natomiast, jeśli zaczynać od sumy mniejszej, można stopniowo osiągać wcześniej założony cel. Nie dziwi też, że na to samo polecenie różnie zareagują uczniowie w zależności od tego, który nauczyciel sugestię przekaże. Dynamiczny charakter zmian w sugestywności może leżeć też u podstaw różnych efektów psychoterapii. Klient może nawiązać poprawną relację z jednym terapeutą a z innym nie.

Sugestia jest potężnym narzędziem. Wykorzystywana nieetycznie może stać się metodą manipulowania ludźmi. Wśród prymitywnych plemion, praktykujących obrzędy magiczne, znany jest efekt złamania tabu, czyli sprzeniewierzenia się zakazowi wykonania pewnych czynności. Plemienny szaman rzuca na winowajcę czary lub przekleństwo. Nie stosuje żadnej przemocy fizycznej, mimo to ukarany popada w depresję i popełnia samobójstwo lub umiera na skutek potężnego stresu (najczęściej stresowego owrzodzenia żołądka). Obserwują to inni członkowie plemienia i wiara w moc zaklęć czarownika rośnie, wzmaga się też strach przed złamaniem tabu.

Na pierwszy rzut oka szereg funkcji wegetatywnych jest niezależnych od naszej woli (trawienie, wydzielanie dokrewne, szybkość akcji serca, itd.). Jednak dzięki odpowiedniej sugestii można uzyskać kontrolę nad wieloma wydawałoby się zupełnie niezależnymi od naszej świadomości funkcjami organizmu. Przykładowo. zwolnić akcję serca do kilkunastu uderzeń na minutę. Nie trzeba przekonywać jaki to może mieć wpływ na silny krwotok. Jedyny problem by hipnotyzer był pod ręką, a krwawiący dał się szybko zahipnotyzować. W czasie bezpośrednio po wypadku jest to niemożliwe, ale w trakcie zabiegu chirurgicznego staje się relatywnie łatwe.

L. Wolberg (1975) sugerował pod hipnozą: "Jesz masło i popijasz go bulionem". Parę minut po tym treść dwunastnicza badanych zawierała duże ilości enzymów trawiących tłuszcze. W czasie podobnego badania pod hipnozą jednym sugerowano spożycie smacznego posiłku, drugim niesmacznego. Analiza treści żołądkowej ujawniła większą niż normalnie kwasowość w grupie pierwszej, natomiast w grupie drugiej znacznie obniżoną. Także gdy osobie badanej powiedziano, że wypiła dużą ilość wody z naczynia, które w rzeczywistości było puste, stwierdzono u niej wzrost ilości wydalanego moczu z równoczesną utratą płynów ustrojowych.

Referat wygłoszony na 9th European Symposium on Somatotherapy and 2nd European Symposium of Psychosomatic Education - 24 - 26 X 1999 Kraków, opublikowany w: "Sztuka Leczenia" - 4/1999.
Autor jest doktorem psychologii. Kieruje Pracownią Psychologiczną Wydziału Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie oraz Ośrodkiem Psychologiczno - Psychiatrycznym w Krakowie.

Literatura cytowana:

• Augustynek A. Kształtowanie specyficznych zachowań ludzkich. Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1989.
  
• Babiński J. De L'hypnotisme en therapeutigue et en medicine legale. Paris, Imprimerie de la Semaine medicale 1910.
  
• Bernheim H. De la suggestion dans l'etat hipnotigue et dams l'etat de veille. Paris. Octave Doin 1884.
  
• Bleuler M. Lehrbuch der Psychiatre. Berlin. Springer 1925
  
• Brown J.F. The psychodinamics of Abnormal Behavior, New York. University Press 1916
  
• Characot J.M. Oeuvres Completes - Metalotherapie et hypnotisme. Paris 1886.
  
• Eysenck H. Structure of human Personality. London. Metheens manuals of Modern Psychology 1971
  
• Liebeault A.A. Du sommeil et des analogues cinsideres surtout au point de vue l'action du moral sur le psysigue. Paris. Masson et Cie. 1866.
  
• Wolberg L. Hipnoza. Hipnoza. Warszawa PWN 1975